Aspice hanc multitudinem, cui vix urbis immensae tecta sufficiunt: maxima pars istius turbae patria caret. Ex municipiis et coloniis, ex toto denique orbe terrarum confluxerunt. Alios adduxit ambitio, alios necessitas publicii officii, alios imposita legatio, alios luxuria, alios liberalium studiorum cupiditas, alios spectacula; quosdam traxit amicitia, quidam venalem eloquentiam attulerunt. Nullum non hominum genus concurrit in hanc urbem et virtutibus et vitiis magna praemia ponentem. Deinde ab hac civitate discede, omnes urbes circumi: nulla non magnam partem peregrinae multitudinis habet. Transi ab iis quorum amoena positio plures allicit, deserta loca et asperrimas insulas percense: nullum invenies exilium in quo quisquam non commodi sui causa moretur.

Omnia experti Galli, quod res nulla succederat, postero die consilium ceperunt ex oppido profugere, hortante et iubente Vercingetorige. Id silentio noctis conati, non magna iactura suorum sese effecturos sperabant. Iamque hoc facere noctu apparabant, cum matres familiae repente in publicum procurrerunt flentesque proiectae ad pedes suorum omnibus precibus petierunt ne se et communes liberos hostibus ad supplicium dederent, quos ad capiendam fugam naturae et virium infirmitas impediret. Ubi eos in sententia perstare viderunt, quod plerumque in summo periculo timor misericordiam non recipit, conclamare et significare de fuga Romanis coeperunt. Quo timore perterriti Galli, ne ab equitatu Romanorum viae praeoccuparentur, consilio destiterunt.

Ranae duae iuxta habebant domicilium suum : altera habitabat in stagno devio, altera in caenosa lacuna, quae in ipsa via erat. Rana, quae in stagno habitabat, saepe sociam monuit ut locum suum relinqueret et inter alia haec dixit: Veni ad me, si vitam servare desideras; lacuna tua est obnoxia periculis: in ea nullo modo tranquillam vitam ages; in meo stagno, si ad me veneris, tutum domicilium invenies nec quisquam ibi te pedibus proteret. Illa tamen sapienti consilio aures non praebuit atque sic respondit: Quomodo possum consuetam sedem relinquere? Ibi libenter vivo: haec via enim celebris est nec usquam tot delicias inveniam. Sed triste fatum ei ranae obstinatae impendebat: nam paulo post carpenti rota eam contudit. Ut rana, sic multi homines malunt vitam amittere quam stultam suam consuetudinem mutare.

Sic illa maerebat, ego uero quamquam perfectus asinus et pro Lucio iumentum sensum tamen retinebam humanum. Diu denique ac multum mecum ipse deliberaui, an nequissimam facinerosissimamque illam feminam spissis calcibus feriens et mordicus adpetens necarem deberem. Sed ab incepto temerario melior me sententia reuocauit, ne morte multata Photide salutares mihi suppetias rursus extinguerem. Deiecto itaque et quassanti capite ac demussata temporali contumelia durissimo casui meo seruiens ad equum illum uectorem meum probissimum in stabulum concedo, ubi alium etiam Milonis quondam hospitis mei asinum stabulantem inueni. Atque ego rebar, si quod inesset mutis animalibus tacitum ac naturalem sacramentum, agnitione ac miseratione quadam inductum equum illum meum hospitium ac loca lautia mihi praebiturum. Sed pro Iupiter hospitalis et Fidei secreta numina! Praeclarus ille uector meus cum asino capita conferum in meamque perniciem ilico consentiunt et uerentes scilicet cibariis suis uix me praesepio uidere proximantem: deiectis auribus iam furentes infestis calcibus insecuntur. Et abigor quam procul ab ordeo, quod adposueram uesperi meis manibus illi gratissimo famulo.

Sic adfectus atque in solitudinem relegatus angulo stabuli concesseram. Dumque de insolentia collegarum meorum mecum cogito atque in alterum diem auxilio rosario Lucius denuo futurus equi perfidi uindictam meditor, respicio pilae mediae, quae stabuli trabes sustinebat, in ipso fere meditullio Eponae deae simulacrum residens aediculae, quod accurate corollis roseis equidem recentibus fuerat ornatum. Denique adgnito salutari praesidio pronus spei, quantum extensis prioribus pedibus adniti poteram, insurgo ualide et ceruice prolixa nimiumque porrectis labiis, quanto maxime nisu poteram, corollas adpetebam. Quod me pessima scilices sorte conantem seruulus meus, cui semper equi cura mandata fuerat, repente conspiciens indignatus exurgit et: "Quo usque tandem" inquit "cantherium patiemur istum paulo ante cibariis iumentorum, nunc etiam sumulacris deorum infestum? Quin iam ego istum sacrilegum debilem claudumque reddam"; et statim telum aliquod quaeritans temerem fascem lignorum positum offendit, rimatusque frondosum fustem cunctis uastiorem non prius miserum me tundere desiit quam sonitu uehenmenti et largo strepitu percussis ianuis trepido etiam rumore uiciniae conclamatis latronibus profugit territus.

Nec mora, cun ui patefactis aedibus globus latronum inuadit omnia et singula domus membra cingit armata factio et auxiliis hic inde conuolantibus obsistit discursus hostilis. Cuncti gladiis et facibus instructi noctem illuminant, coruscat in modum ortiui solis ignis et mucro. Tunc horreum quoddam satis ualidis claustris obseptum obseratumque, quod mediis aedibus costitutum gazis Milonis fuerat refertum securibus ualidis adgressi diffindunt. Quo passim recluso totas opes uehunt raptimque constrictis sarcinis singuli partiuntur. Sed gestaminum modus numerum gerulorum excedit. Tunc opulentiae nimiae nimio ad extremas incitas deducti nos duos asinos et equum meum productos e stabulo, quantum potest, grauioribus sarcinis onerant et domo iam uacua minantes baculis exigunt unoque de sociis ad speculandum, qui de facinoris inquisitione nuntiaret, relictos nos crebra tundentes per auia montium ducunt concitos.

Iamque rerum tantarum pondere et montis ardui uertice et prolixo satis itinere nihil a mortuo differebam. Sed mihi sero quidem serio tamen subuenit ad auxilium ciuile decurrere et interposito uenerabili principis nomine tot aerumnis me liberare. Cum denique iam luce clarissima unicum quempiam frequentem et nundinis celebrem praeteriremus, inter ipsas turbelas Graecorum Romanorum genuino sermone nomen augustum Caesaris inuocare temptaui; et "O" quidem tantum disertum ac ualidum clamitaui, reliquum autem Caesaris nomen enuntiare non potui. Aspernati latrones clamores absonum meum caedentes hinc inde miserum corium nec cribis iam idoneum relinquunt.

Sed tandem mihi inopinatam salutem Iuppiter ille tribuit. Nam cum multas uillulas et casas amplas praeterimus, hortulum quendam prospexi satis amoenum, in quo praeter ceteras gratas herbulas rosae uirgines matutino rore florebant. His inhians et spe salutis alacer hac laetus propius accessi, dumque iam labiis undantibus adfecto, consilium me subit longe salubrius, ne, si rursum asino remoto prodirem in, Lucium, euidens exitium inter manus latronum offenderem uel artis magicae suspectione uel indicii futuri criminatione. Tunc igitur a rosis et quidem necessario temperaui et casum praesentem tolerans in asini faciem faena rodebam.

Ergo igitur cum in isto cogitationis salo fluctuarem aliquanto longius frondosi nemoris conuallem umbrosam, cuius inter uarias herbulas et laetissima uirecta fungentium rosarum mineus color renidebat. Iamque apud mea usquequaque ferina praecordia Veneris et Gratiarum lucum illum arbitrabar, cuius inter opaca secreta floris genialis regius nitor relucebat. Tunc inuocato hilaro atque prospero Euento cursu me concito proripio, ut hercule ipse sentirem non asinum me uerum etiam equum currulem nimio uelocitatis effectum. Sed agilis atque praeclarus ille conatus fortunae meae scaeuitatem anteire non potuit. Iam enim loco proximus non illas rosas teneras et amoenas, madidas diuini roris et nectaris, quas rubi felices beatae spinae generant, ac ne conuallem quidem usquam nisi tantum ripae fluuialis marginem densis arboribus septam uideo. Hae harbores in lauri faciem prolixe foliatae pariunt in odor modum floris [inodori] porrectos caliculos modice punicantes, quos equidem flagrantis minime rurestri uocabulo uulgus indoctum rosas laureas appellant quarumque cuncto pecori cibus letalis est.

Res ac tempus ipsum locorum speluncaeque quam illi latrones inhabitabant descriptionem exponere flagitat. Nam et meum simul periclitabor ingenium, et faxo uos quoque an mente etiam sensuque fuerim asinus sedulo sentiatis. Mons horridus siluestribusque frondibus umbrosus et in primis altus fuit. Huius per obliqua deuexa, qua saxis asperrimis et ob id inaccessis cingitur, conualles lacunosae cauaeque nimium spinetis aggeratae et quaqua uersus repositae naturalem tutelam praebentes ambiebant. De summo uertice fons affluens bullis ingentibus scaturribat perque prona delapsus euomebat undas argenteas iamque riuulis pluribus dispersus ac ualles illas agminibus stagnantibus inrigans in mondum stipati maris uel ignaui fluminis cuncta cohibebat. Insurgit speluncae, qua margines montanae desinunt, turris ardua; caulae firmae solidis cratibus, ouili stabulationi commodae, porrectis undique lateribus ante fores exigui tramitis uice structis parietis attenduntur. Ea tu bono certe meo periculo latronum dixeris atria. Nec iuxta quicquam quam parua casula cannulis temere contecta, qua speculatores e numero latronum, ut postea comperi, sorte ducti noctibus excubabant.

At eundem modum distractus et ipse uariis equorum incursibus rursum molares illos circuitus requirebam. Verum Fortuna meis cruciatibus insatiabilis aliam mihi denuo pestem instruxit. Delegator enim ligno monte deuehundo, perque mihi praefectus imponitur omnium unus ille quidem puer deterrimus. Nec me montis excelsi tantum arduum fatigabat iugum, nec saxeas tantum sudes incursando contribam ungulas, uerum fustium quoque crebris ictibus prolixe dedolabar, ut usque plagarum mihi medullaris insideret dolor; coxaeque dexterae semper ictus incutiens et unum feriendo locum dissipato corio et ulceris latissimi facto foramine, immo fouera uel etiam fenestra nullus tamen desinebat identidem uulnus sanguine delibitum obstundere. Lignorum uero tanto me premebat pondere, ut fascium molem elephanto, non asino paratam putares. Ille uero etiam quotiens in alterum latus praeponderans declinarat sarcina, cum deberet potius grauantis ruinae fustes demere et leuata paulisper pressura sanare me uel certe in alterum translatis peraequare, contra lapidibus additis insuper sic iniquitanti ponderis medebatur.

Nec tamen post tantas meas clades inmodoco sarcinae pondere contentus, cum fluuium transcenderemus, qui forte praeter uiam defluebat, peronibus suis ab aquae modore consulens ipse quoque insuper lumbos meos insiliens residebat, exiguum scilicet et illud tantae molis superpondium. Ac si quo casu limo caenoso ripae supercilia lubricante oneris inpatentia prolapsus deruissem, cum deberet egregius agaso manum porrigere, capistro suspendere, cauda subleuare, certe partem tanti oneris, quoad resurgerem saltem, detrahere, nullum quidem defesso mihi ferebat auxilium, sed occipiens a capire, immo uero et ipsis auribus totum me complicabat ( cidit ) fusti grandissimo, donec fomenti uice ipsae me plagae suscitarent. Idem mihi talem etiam excogitauit perniciem. Spinas acerrumas et punctu uenerato uiriosas in fascem tortili nodo costrictas caudae meae pensilem deligauit cruciatum, ut incessu meo commotae incitataeque funestis aculeis infeste me conuulnerarent.

"Ergo" inquit anus "nostri totam Philesitheri et ipsius fabulam?" "Minime gentium," inquit "sed nosse ualde cupio et oro, ordine mihi singula retexe." Nec commorata illa sermocinatrix immodica sic anus incipit: "Barbarus iste cum necessariam profectionem pararet pudicitamque carae coniugit conseruare summa diligentia cuperet, seruulum suum Myrmecem fidelitate praecipua cognitum secreto commonet suaque dominae custodelam omnem permittit, carcerem et perpetua iuncula, mortem denique illam lentam de fame comminatur, si quisquam hominum uel in transitu digito tenus eam contigisset, idque deierans etiam confirmat per omnia diuina numina. Ergo igitur summo paucore perculsum Myrmecem acerrimum reliquiens uxori secutorem securam dirigit profectionem. Tunc obstinato animo uehementer anxius Myrmex nec usquam dominam suam progedi sinebat et lanificio domestico districtam inseparabilis adsidebat ac tantum necessario uesperini lauacri progressu adfuxus atque conglutinatus, extremas manu prendes lacinias, mira sagacitate commissae prouinciae fidem tuebatur.

Sed ardentem Philesitheri uigilantiam matronae nobilis pulchritudo latere non potuit. Atque hac ipsa potissimum famosa castitate et insignis tutelae nimietate instictus atque inflammatus, quiduis facere, quiduis pati paratus, ad expugnandam tenacem domus disciplinam totis accingitur uiribus, certusque fragilitatis humanae fidei et quod pecuniae cunctae sint difficultates peruiae auroque soleant adamantinae etiam perfringi fores, opportune nanctus Myrmecis solitatem, ei amorem suum aperit et supplex eum medellam cruciatui deprecatur: nam sibi staatutam decretamque mortem proximae, ni maturis cupido potiatur; nec eum tamen quicquam in re facili formidare debere, quippe cum uespera solus fide tenebrarum contectus atque absconditus introrepere et intra momentum temporis remeare posset, his et huiusce modi suadelis ualidum addens ad (postremum) cuneum, qui rigentem prorsus serui tenacitatem uiolenter diffinderet; porrecta enim manu sua demonstrat et nouitate nimia cadentes solidos aureos, quorum uiginti quidem puellae destinasset, ipsi uero decem libertem offeret.

Exhorruit Myrmex inauditum facium et occulusis auribus effugit protinus. Nec auri tamen plendor flammeu oculos ipsius potuit, sed quam procul semotus et domum celeri gradu peruectus, uidebat tamen decora illa monetae lumina et opulentam praedam iam tenebat animo miroque mentis salo et cogitationum dissentione misellus in diuersas sententias carpebatur ac distrahebatur: illic fides, hic lucrum, illic cruciatus, hic uoluptas. Ad postremum tamen formidinem mortis uicit aurum. Nec saltem spatio cupido formonsae pecuniae leniabatur, sed nocturnas etiam curas inuaserat pestilens auaritia, ut quamuis erilis eum comminatio domi cohiberet, aurum tamen foras euocaret. Tunc, deuorato pudore et dimota cunctatione, sic ad aures dominae mandatum perfert. Nec a genuina leuitate desciuit mulier, sed execrando metallo pudicitiam suam protinus auctorata est. Ita gaudio perfusus aduolat ad suae fidei praecipitium Myemex, non modo capere uerum saltem contigere quam exitio suo uiderat pecuniam cupiens, et magnis suis laboribus perfectum desiderium Philesithero laetata percitus nuntiat statimque destinatum praemium reposcit, et tenet nummos aureos manus Myrmecis, quae nec aereos norat.

Itamque nocte promota solum perducit ad domum probeque capita contectum amatorem strenuum inferit adusque dominae cubiculum. Commodum nouis amplexibus Amore rudi litabant, commodum prima stipendia Veneri militabant nudi milites: et contra omnium opinionem captata noctis opportunitate inprouius maritus adsistit suae domus ianuam. Iam pulsat, iam clamat, iam saxo fores uerberat et ipsa tarditate magis migisque suspectus dira comminatur Myrmeci supplicia. At ille repentino malo perturbatur et misera trepidatione ad inopiam consilii dedectus, quod solum poterat, nocturnas, tenebras sibi causabatur obsistere quin claudem curiose absconditam repperiret. Interdum Philesitherus cognito strepitu raptim tunicam iniectus sed plane prae turbatione pedibus intectis procurrit cubiculo. Tunc Myrmex tandem claude pessulis subiecta repandit fores et recepit etiam tunc fidem deum boantem dominum eoque propere cubiculum petente clandestino stranscursu dimittit Philesitherum. Quo iam pro limite liberato securum sui clausa domo rursum se reddidit quieti.

Sed dum prima luce Barbarus procedit cubiculo, uidet subo lectulo soleas incognitas, quibus indictus Philesitherus inrepserat, suspectisque e re nata quae gesta sunt, non uxori non ulli familiarum cordolio patefacto, sublatis iis et in sinum furtim absconditis, iusso tantum Myrmece per conseruos uincto forum uersus adtrahi, tacitos secum mugitus iterant rapidum dirigit grassum, certum solearum indicio uestigium adulteri posse se perfacile indispici. Sed ecce perplateam dum Barbarum uultu turgido subductisque superciliis incedit iratus ac pone eum Myrmex uinculis obrutus, non quidem coram noxae prehensus, coscientia tamen pessima permixtus lacrimis uberibus ac postremis lamentationibus inefficacem commouet miserationem, opportune Philesitherus occurrens, quanquam diuerso quodam negotio destinatus, repentina tamen facie permotus, non enim deterritus, recolens festinationis suae delictum et cetera consequenter suspicatus sagaciter extemplo sumpta familiari costantia, dimotis inuadit cum summo clamore Myrmecem pugnisque malas eius clementer obtundens: "At te," inquit "nequissimum et periorum caput, dominus iste tuus et cuncta caeli numina, quae deierando temere deuocasti, pessimum pessime perduit, qui de balneis soleas hesterna die mihi furatus es: dignus hercules, dignus, qui et ista uincula conterat et insuper carceris etiam tenebras perferas." Hac opportuna fallacia uigurati iuuenis inductus immo sublatus et ad credulitatem delapsus Barbarus, postliminio domum regressus, uocato Myrmece, soleas illas offerens et ignouit ex animo et, uti domino redderet, cui surripuerat, suasit."

Et dui quidem pulcherrime mihi furatrinae procebant artificium, quippe adhuc timide et sacis parce subripienti de tam multis pauciora nec illis fraudes ullas in asino suspicantibus. At ubi fiducia latenti pleniore capta partes opinas quasque deuorabam et incundiora eligiens abligurribam dulcia, suspicio non exilis fratrum pupugit animos, et quanquam de me nihil etiam tum tale crederent, tamen cotidiani damni studiose uestigabant reum. Illi uero postremo etiam mutuo sese rapinae turpissimae criminanbantur, iamque curam diligentiorem at acriorem custoledam et dinumerationem adhibebant partium.

Tandem denique rupta uerecundia sic altem alterum compellat: "At istud iam neque aequum ac ne humanum quidem cotidie te partes electiores surripere atque iis diuenditis peculium latenter augere, de reliquis aequam uindicare diuissionem, Si tibi denique societas ista displicet, possumus omnia quidem cetera fratres manere, ab isto tamen nexu communionis discidere. Nam uidero in immensum damni procedentem querelam nutrire nobis immanem discordiam." Subicit alius: "Laudo istam tuam mehercules et ipse costantiam, quod cotidie furatis clanculo partibus praeuenisti querimoniam, quam diutissime sistinens tacitus ingemescebam, ne uiderer rapinae sordidae meum fratrem arguere. Sed bene, quod umtrimquesecus sermone prolato iacturae remedium quaeritur, ne silentio procedens simultas Eteocleas nobis contentiones pariat."

Sciscitatus denique, quid bonum rideret familia, cognito quod res erat, ipse quoque per idemprospiciens forarem delectatur eximie; ac dehinc risu ipse quoque latissimo adusque intestinorum dolorem redactum, iam patefacto cobiculo proxime consistens coram arbitratur. Nam et ego tandem ex aliqua parte mollius mihi renidentis fortunae contemplatum faciem, gaudio praesentium fiduciam mihi subministrante, nec tantillum commotus securus esitabam, quoad nouitate spectaculi laetus dominus aedium duci me iussit, immo uero suis etiam ipse manibus ad triclinium perduxit mensaque posita omne genus edulium solidorum et inlibata fercula iussit adponi. At ergo quanquam iam bellule suffarcinatus, gratiosum commendatioremque me tamen ei fare cupuens esurienter exhibitas escas adpetebam. Nam et quid potissimum adhorreret asino escogitantes scrupulose ad explorandam mansuetudinem id offerebant mihi, carnes lasere infectas, altilia pipere inspersa, pisces exotico iure perfusos.

Interim conuiuium summo risu personabat. Quidam denique praesentes scurrula: "Date? inquit "sodali huic quippam meri."Quod dictum dominus secutus: "Non adeo" respondit "absurde iocatus es, furcifer; ualde enim fleri potest, ut contubernalis noster poculum quoque mulsi libenter adpetat." Et "heus", ait " puer, lautum diligenter ecce illum aureum cantharum mulso contempera et offer parsito meo; simul, quod ei praebiberim, commoneto." Ingens exin orba est opulonum expectatio. Nec ulla tame ego ratione conterrimus, otiose ac satis genialiter contorta in modum linguae postrema labia grandissimum illum calicem uno haustum perduxi. Et clamor excurgit consola uoce cunctorum salute me prosequentium.

Magno denique delibutus gauidio dominus, uocatis seruis suis, emptoribus meis, iubet quadruplum restitui pretium meque cuidam acceptissimo liberto suo et satis peculiato magnam praefatus diligentiam tradidit. Qui me satis humane satisque comiter nutriebat et, quo se patrono commendationem faceret, studiosissime uoluptates eius per meas argutias instruebat. Et primum me quidem mensam accumbere suffixo cubito, dein adluctari et etiam saltares sublatis primoribus pedibus perdocuit, quodque essed adprime mirabiel, uerbis nutum commodare, ut quod nollem relato, quod uellem deiecto capite monstrarem, sitiensque pollicatore sespecto, ciliis alterna coniuens, bibere flagitarem.

Atque haec omnia perfacile oboediebam, quae nullo etiam monstrante scilicet facerem. Sed uerebar ne, si forte sine magistro humano ritu ederem pleraque, rati scaenuum praesagium portedere, uellet monstrum ostentumque me obtruncatum uulturiis opinus pabalum redderent. Iamque rumor publice crebruereat, quo cospectum atque famigerabilem meis miris artibus affeceram dominum: hic est, qui soldatem coniuamque possidet asinuhm luctantem, asinum saltantem, asinum uoces humanas intellegentem, sensum nutibus exprimentem.

Tunc influunt turbae sacris diuinis initiatae, uiri feminaeque omnis dignitatis et omnis aetatis, linteae uestis candore puro luminosi, illae limpido tegmine crines madidos obuolutae, hi capillum derasi funditus uerticem praenitentes, magnae religionis terrena sidera, aereis et argenteis immo uero aureis etiam sistris argutum tinnitum constrepentes, et antistites sacrorum proceres illi, qui candido linteamine cinctum pectoralem adusque uestigia strictim iniecti potentissimorum deum proferebant insignis exuuias. Quorum primus lucernam claro praemicantem porrigebat lumine non adeo nostris illis consimilem, quae uespertinas illuminant epulas, sed aureum cymbium medio sui patore flammulam suscitans largiorem. Secundus uestitum quidem similis, sed manibus ambabus gerebat altaria, id est auxilia, quibus nomen dedit proprium deae summatis auxiliaris prouidentia. Ibat tertius attollens palmam auro subtiliter foliatam nec non Mercuriale etiam caduceum. Quartus aequitatis ostendebat indicium deformatam manum sinistram porrecta palmula, quae genuina pigritia, nulla calliditate nulla sollertia praedita, uidebatur aequitati magis aptior quam dextera; idem gerebat et aureum uasculum in modum papillae rutundatum, de quo lacte libabat. Quintus auream uannum aureis congestam ramulis, sextus ferebat amphoram.